:

حضور پررنگ هما در شعر و فرهنگ ایرانی

مقدمه
در گستره پهناور ادبیات فارسی، بسیاری از موجودات طبیعی و جانوران به عنوان نمادهای اسطوره‌ای یا استعاری جایگاهی ویژه یافته‌اند. یکی از پررنگ‌ترین این نمادها، پرنده‌ای است به نام هما؛ پرنده‌ای اسطوره‌ای که سایه‌اش بر سر هر که می‌افتاد، او را به سعادت، نیک‌بختی و فرّ ایزدی می‌رساند. هما در شعر فارسی، فرهنگ عامه، هنر باستانی و حتی باورهای اسطوره‌ای ایرانیان ریشه‌ای دیرینه دارد.

هما در ادبیات فارسی
هما به دلیل پیوند با دو ویژگی متضاد اما مهم، یعنی خوش‌یمنی و استخوان‌خواری، در شعر فارسی نماد سعادت، فرّ پادشاهی ... دیدن ادامه ›› و بخت بلند شده است. شاعران بسیاری از جمله حافظ، با بهره‌گیری از این نماد، مضامین عمیق و لطیفی را آفریده‌اند.

برخی از ابیات برجسته حافظ که در آن‌ها به هما اشاره شده است:

همای زلف شاهین شهپرت را
دل شاهان عالم زیر پر باد

همای اوج سعادت به دام ما افتد
اگر ترا گذری بر مقام ما افتد

دولت از مرغ همایون طلب و سایه او
زانکه با زاغ و زغن شهپر دولت نبود

جلوه گاه طایر اقبال باشد هرکجا
سایه اندازد همای چتر گردون سای تو

در این ابیات، هما نماد اوج بخت، فرّ پادشاهی و برگزیدگی الهی است. واژه‌ی «همایون» که امروز به معنای «مبارک» و «فرخنده» به کار می‌رود، ریشه در نام همین پرنده دارد.

هما در فرهنگ و اسطوره ایرانی
در اسطوره‌ها و افسانه‌های ایران باستان، هما به عنوان مرغ سعادت شناخته می‌شد. باور بر این بود که اگر سایه هما بر سر کسی بیفتد، آن فرد به پادشاهی یا سعادت خواهد رسید. این باور چنان نیرومند بود که در آیین‌های شاه‌نشینی برخی سلسله‌های باستانی، پرواز هما را به عنوان نشانه‌ای از تأیید الهی برای پادشاهی تلقی می‌کردند.
در خرابه‌های تخت جمشید، پایتخت باشکوه هخامنشیان، دو مجسمه سنگی از هما پیدا شده که نشان‌دهنده اهمیت و جایگاه نمادین این پرنده در ایران باستان است.

هما در زیست‌شناسی
هما (با نام علمی: Gypaetus barbatus)، تنها عضو زنده‌ی سرده‌ی خود در خانواده کرکس‌هاست. با آنکه هما از خویشاوندان کرکس‌ها به شمار می‌آید، اما ظاهر آن بیشتر شبیه شاهین‌های عظیم‌الجثه است. این پرنده:
طولی میان ۹۵ تا ۱۲۵ سانتی‌متر دارد.
فاصله‌ی دو بال آن به ۲۷۵ تا ۳۰۸ سانتی‌متر می‌رسد.
وزن آن بین ۴.۵ تا ۷.۵ کیلوگرم است.
سرش برخلاف سایر کرکس‌ها، پردار است و چهره‌ای شاهانه دارد.
بیشتر عمر خود را در یک زیستگاه می‌ماند و سالانه تنها یک یا دو تخم می‌گذارد.
عمر طبیعی آن به بیش از ۴۵ سال می‌رسد.

غذای اصلی هما مغز استخوان است. این پرنده استخوان‌های بزرگ را از ارتفاع بالا به زمین پرتاب می‌کند تا بشکنند و به مغز آن‌ها دست یابد. گاه لاک‌پشت‌های زنده را نیز با این روش شکار می‌کند. این ویژگی شگفت‌انگیز، هما را به یکی از بی‌نظیرترین پرندگان شکارچی تبدیل کرده است.

نتیجه‌گیری
هما، پرنده‌ای رازآلود با حضوری چشمگیر در شعر، اسطوره و طبیعت ایران است. این پرنده با ترکیب ویژگی‌های فیزیکی خارق‌العاده و نمادپردازی‌های فرهنگی، جایگاهی بی‌بدیل در ذهن و زبان ایرانیان یافته است. از تخت جمشید تا دیوان حافظ، از افسانه‌های کهن تا واژگان امروزی، هما همچنان پر می‌کشد، سایه می‌افکند و نماد اقبال، شکوه و شرافت باقی می‌ماند.