اجرارو روزنامه تئاتر ایران

زنان، تاریخ را می‌نویسند
علی کیهانی
نمایش «سفید» به نویسندگی امیر ابراهیم‌زاده و کارگردانی صادق برقعی پس از حدود 4 سال دوباره در سالن تئاتر هامون روی صحنه آمده است. اثری که در ظاهر روایتی خانوادگی دارد، اما در لایه‌های پنهان خود به گفت‌وگویی بزرگ‌تر می‌پردازد: گفت‌وگوی نسل‌ها با تاریخ، با حافظه جمعی و با خودِ حقیقت.
خانه‌ای در میانه شهر، خانه‌ای که قرار است مادر به آن بازگردد. مادری که دیگر چیزی به یاد نمی‌آورد، حافظه‌اش تهی است، سفیدی مطلق و درست همین سفیدی است که همه‌چیز را آغاز می‌کند؛ فرصتی برای فرزندان تا هرکدام بر این لوح سفید آنچه را می‌خواهند نقش بزنند.
در «سفید» چهار دختر، هر یک نماینده یک دهه، بر صحنه حضور دارند؛ از دهه پنجاه تا هشتاد. خواهر بزرگ‌تر، فرزند انقلاب و جنگ، صدایی تند و قاطع دارد؛ جهان برای او یا سیاه است یا سفید. نسل دوم، زخمی و رنج‌کشیده، هنوز در جست‌وجوی شیرینی کوچکی است که بتواند تلخی زندگی را جبران کند. دختر سوم در میانه دهه هفتاد گرفتار اقتصاد نئولیبرالی و فشارهای اجتماعی است، منزوی و بیمار از اضطراب و دختر کوچک‌تر، دهه هشتادی، عملگرا و جسور اما خام، که با تابوشکنی خود بحران تازه‌ای را به دل خانه ... دیدن ادامه ›› می‌آورد.
پسر کوچک خانواده ــ که بازگشته از تبعید خودخواسته ــ و دامادها نیز حضور دارند، اما نقش اصلی از آنِ زنان است. و این انتخاب اتفاقی نیست. «سفید» خانه را به استعاره‌ای از جامعه می‌سازد و زنان را حاملان اصلی روایت. آن‌ها هستند که حافظه را بازنویسی می‌کنند، آن‌ها هستند که جهان مادر را دوباره می‌سازند. در برابر، مردان یا غایب‌اند، یا منفعل، یا ناتوان از تغییر مسیر تاریخ.
صادق برقعی در کارگردانی به سراغ جزئیات ظریف رفته است. دیوار زرد صحنه ــ نشانه اضطراب و افسردگی ــ، فرش‌های ایرانی پهن‌شده روی زمین، تختی قدیمی در برابر اشیای نو، و راهرویی که به تاریکی فرو می‌رود؛ همه با دقت چیده شده‌اند تا تنش میان گذشته و حال را مجسم کنند. نور عمومی و ساده صحنه، در ابتدا بی‌هیجان می‌نماید، اما در بطن خود تضادی می‌سازد: همه‌چیز در روشنی است، اما حقیقت همچنان در تاریکی.
بازیگری نقطه قوت نمایش است. الهام شعبانی در نقش دختر بزرگ، حضوری قدرتمند دارد و صحنه را با استواری پر می‌کند. ساناز آقایی و بیتا عزیز، هر یک با ظرافت نسل‌های میانی را به تصویر می‌کشند. بنفشه ریاضی سکوت‌هایی پر از حرف و حرف‌هایی عمیق دارد. صادق برقعی نیز در مقام بازیگر، علاوه بر کارگردانی، توانسته ریتم اجرا را زنده نگه دارد. سعید زارعی در نقش پسر خانواده، نماینده تضاد میان میل فردی و فشار اجتماعی است و بازی‌اش لایه‌ای تازه به تنش خانوادگی می‌افزاید.
اما آنچه «سفید» را از یک درام خانوادگی ساده فراتر می‌برد، پرسش بنیادینی است که در تار و پود نمایش تنیده شده: حافظه چیست؟ حقیقت کدام است؟ هرکدام از خواهران می‌خواهند مادر را به یاد بیاورند، اما در واقع در پی آن‌اند که جهان خود را تثبیت کنند. تاریخ در اینجا چیزی جز مجموعه‌ای از روایت‌های متعارض نیست. و «سفید» نشان می‌دهد هر روایت تازه‌ای به قیمت حذف روایت‌های دیگر ساخته می‌شود.
این همان جایی است که نمایش، اجتماعی و حتی سیاسی می‌شود. مادرِ بی‌حافظه، استعاره‌ای از جامعه‌ای است که گذشته‌اش یا به فراموشی سپرده شده یا به عمد پاک شده است. فرزندان همان نسل‌های ما هستند؛ نسلی که می‌خواهد سنت را حفظ کند، نسلی که می‌خواهد آن را بازآفرینی کند، و نسلی که می‌خواهد همه‌چیز را از نو بسازد. و این پرسش همچنان بی‌پاسخ می‌ماند: «کدام روایت حق ماندن دارد؟»
از منظر اجرایی، «سفید» گاه در دام کش‌آمدن ریتم گرفتار می‌شود؛ برخی جدل‌های خانوادگی بیش از آنکه درام را پیش ببرند، در جای خود می‌چرخند. اما همین کش‌آمدن نیز می‌تواند بهانه‌ای باشد برای نشان دادن فرسایشی بودن این مناقشات؛ بحث‌هایی که پایانی ندارند و نسل به نسل ادامه پیدا می‌کنند.
پایان‌بندی ضدکلیشه‌ای نمایش- ورود مادر بدون کنش و اعتراف صوتی دختر کوچک به عاملیت در یک تراژدی خانوادگی ــ به‌جای آنکه پاسخی قطعی بدهد، مخاطب را در تعلیقی فلسفی رها می‌کند. گویی کارگردان آگاهانه نخواسته است پایان را ببندد؛ زیرا حقیقت هیچ‌گاه بسته و کامل نیست، بلکه همواره گشوده و در حال بازنویسی است.
«سفید» بیش از هرچیز یادآوری می‌کند که حافظه، تاریخ و حقیقت، ساخته‌هایی جمعی‌اند. هر نسلی روایت خود را دارد و می‌خواهد آن را بر صفحه سفید دیگری بنویسد. مادرِ بی‌حافظه در این نمایش، استعاره‌ای است از همه ما؛ از جامعه‌ای که همواره در حال بازآفرینی گذشته خویش است.
این نمایش، نه فقط یک تجربه تئاتری، بلکه تمرینی ذهنی برای تماشاگر است؛ تمرینی برای اندیشیدن به این پرسش که ما خود کدام روایت را می‌خواهیم زنده نگه داریم و کدام را حذف می‌کنیم. «سفید» در نهایت به ما می‌گوید: تاریخ همان چیزی است که ما روایت می‌کنیم، و هیچ روایت نهایی‌ای وجود ندارد.

روایت تاریخ، بدون پرده‌پوشی
پس از اجرای موفق «زیگموند»، مهرداد کورش‌نیا، نویسنده و کارگردان تئاتر، این بار صحنه را با اجرای نمایش «تارتف» در تئاتر هامون به دست گرفته است. این نمایش در مسیر هنری کورش‌نیا ، نه تنها همچنان درگیرکننده و انسانی است، بلکه مخاطب را با روایتی تیزبینانه و نوآورانه از تاریخ و اجتماع امروز روبه‌رو می‌کند.
«تارتف» داستان مردی است که به طور غافلگیرکننده‌ای تصمیم می‌گیرد زنی را به جای همسرش به یک مهمانی مهم ببرد، گویی که در دنیای امروز جایگاه زنان به بازی گرفته می‌شود. این اثر، که به‌ویژه بر نگاه و دیدگاه‌های کورش‌نیا در ارتباط با مسائل اجتماعی و انسانی تأکید دارد، بار دیگر این سوالات را در ذهن مخاطب به‌وجود می‌آورد: آیا واقعاً تغییراتی در جامعه امروز ایران صورت گرفته است یا هنوز هم در حال بازنمایی تاریخ گذشته‌ایم؟
سحر آقاسی و منصور صوفی در این نمایش، بازیگران اصلی هستند و به‌خوبی نقش‌های خود را ایفا می‌کنند، در حالی که مهرداد کورش‌نیا علاوه بر کارگردانی و نویسندگی، طراحی صحنه و نور را نیز بر عهده دارد و این نمایش را به یکی از پیچیده‌ترین آثار خود تبدیل کرده است.
اما این نمایش فقط به دلیل ویژ گی‌های هنری و اجتماعی‌اش جذاب نیست، آنچه که «تارتف» را تبدیل به یک نمایش جنجالی کرده، نگاه انتقادی به تاریخ و روابط اجتماعی است که کورش‌نیا در آن، بدون هیچ‌گونه تعارف و پرده‌پوشی، تاریخ ایران را از زاویه‌ای جدید و به‌ویژه در ارتباط با وضعیت زنان روایت می‌کند. ... دیدن ادامه ›› بسیاری از منتقدان بر این باورند که نمایش، با پرداختن به مسائل مهم اجتماعی و تاریخی، نه تنها تماشاگران را به فکر فرو می‌برد، بلکه در عین حال با عمق فلسفی خود، گامی تازه در عرصه تئاتر ایران برداشته است.
محمد مهدی خاتمی، یکی از منتقدان برجسته، از نوآوری‌های کورش‌نیا در این اثر یاد کرده و تأکید دارد که در «تارتف»، همچنان مضامین انسانی و درگیرکننده‌ای که پیش از این در آثار کورش‌نیا دیده شده، با شدت بیشتری مطرح می‌شوند. خاتمی معتقد است که تماشاگر باید با آرامش خاصی این نمایش را مشاهده کند تا بتواند هم از آن لذت ببرد و هم پیام‌های عمیق پشت آن را درک کند.
توحید معصومی نیز به دقت به مفاهیم ظریف موجود در این نمایش اشاره کرده و بیان کرده است که این اثر در شرایط فعلی تئاتر ایران ضروری است، زیرا به تاریخ و شرایط امروز دعوت می‌کند و این رفت‌وآمد تاریخی جذابیت خاصی دارد. معصومی حتی آن را به تماشاگران توصیه می‌کند تا با دیدگاه‌های تاریخی و اجتماعی آشنا شوند.
سعید نجفیان هم کورش‌نیا را به‌عنوان یک قصه‌گوی توانا در روایت تاریخ می‌شناسد و معتقد است که این نمایش به‌طور خلاقانه تاریخ را بدون نیاز به تحلیل و تفسیر اضافی روایت می‌کند. نمایش «تارتف» از این جهت جذاب است که بدون استفاده از تحلیل‌های پیچیده، مسائل اجتماعی را در قالب داستانی ساده و قابل فهم بیان می‌کند.
اما شاید مهم‌ترین نکته‌ای که در مورد «تارتف» وجود دارد، نگاه روانشناسانه و عمیق به وضعیت زنان در تاریخ ایران است. بابک قادری به‌درستی بر این موضوع تأکید دارد که نمایش، با هوشمندی خاصی به مسئله زنان در تاریخ گذشته ایران اشاره می‌کند و آن را به وضعیت زنان در دنیای امروز پیوند می‌دهد. قادری معتقد است که «تارتف» به‌طور مؤثر و با توجه به تغییرات اجتماعی، تحولات تاریخی را به دقت بازنمایی می‌کند.
در نهایت، «تارتف» نمایش است که علاوه بر جذابیت‌های هنری و زیبایی‌شناسی، مخاطب را با سؤالاتی در مورد تاریخ، جامعه و روابط انسانی روبه‌رو می‌کند. این اثر نه‌تنها نمایشی است که به‌شدت به دل تاریخ و اجتماع وارد می‌شود، بلکه به‌طور همزمان، از آن دست نمایش‌هایی است که تماشاگر را به تفکر عمیق‌تری درباره وضعیت خود و جامعه‌اش وامی‌دارد.

آن مکبث جنوبی که طغیان می‌کند
محمدحسن خدایی
این روزها حسن معینی در مقام نویسنده و کارگردان، بار دیگر به نمایش «آوینیون» که آن را مدتی پیش بر صحنه برده بود پرداخته و تلاش کرده در بازتولید این اجرای تجربی، خوانشی زنانه از یک گروه تئاتری و حواشی‌اش ارائه کند. بنابراین با آنکه متن نمایشنامه تغییر چندانی نسبت به قبل نکرده اما اغلب نقش‌ها را زنان بازی می‌کنند و حتی نام نمایش هم به «زنان آوینیون» تغییر یافته است. به هر حال زنانه‌تر شدن فضای نمایش، استلزاماتی را به همراه دارد که فی‌المثل در بدن‌مندی اجراگران مشهود است، آن‌هم در نسبت با سیاست‌های جنسیتی حاکم بر فضای کلی تئاتر رسمی کشور. لاجرم از دل این تغییر استراتژی، هویت اجتماعی متفاوتی برای بازیگران ساخته می‌شود که زنان نمایش نقش اصلی‌اش را برعهده دارند و به واقع اثرگذارند. حسن معینی در جایگاه یک کارگردان تجربی تئاتر، در نمایش «آوینیون» روایتی ارائه می‌کند از تلاش یک کارگردان جوان برای خوانشی تازه از تراژدی مکبث به میانجی آیین زار. اگر عنصر «خیانت» را یکی از بن‌مایه‌های اصلی شاهکار بی‌بدیل شکسپیر فرض بگیریم، این رذالت بشری اینجا رنگ و بوی محلی به خود گرفته و از یک منظر حاشیه‌ای چون روستایی کوچک در ساحل جنوب ایران روایت می‌شود.
در نمایش «زنان آوینیون» خبری نیست از کارگردانی که مرد است و فرادستانه فرمان می‌راند و در باب زیباشناسی مورد نظرش، با ارجاع به متفکرانی چون دلوز، بروک و باربا، خطابه‌های آتشین قرائت می‌کند. این بار این کارگردان یک زن است که به تمامی نمی‌تواند جایگاه فرادستانه‌اش را فتح کند و همچون یک کارگردان مرکزنشین تئاتر که جنسیت مردانه دارد، اصالت و اهمیت مکبث شکسپیر را انکار کند. فرنوش نیک‌اندیش به مثابه یک زن بازیگر، این نقش را بازی می‌کند. زنی کارگردان ... دیدن ادامه ›› که ژست فرادستی می‌گیرد و از طریق حضور موثر صحنه‌ای دستورات کارگردانی صادر می‌کند. با آنکه کمابیش فرادستانه ظاهر می‌شود اما نکته اینجاست که به عنوان یک زن در اجتماع مردانه، همچنان متحمل ستم تاریخی است که نظام مردسالار به زنان اعمال می‌کند. جالب آنکه تونالیته صدا، نوع ایستادن و استقرار در صحنه و شیوه کارگردانی این زن، واجد صلابت و اقتدار است. او را قبل از این در نمایش «فعل» محمد رضایی‌راد به تماشا نشسته بودیم که چگونه به عنوان یک مدیر مقتدر مدرسه دخترانه، نظم را برقرار می‌کرد و از اخراج و تنبیه زیردستان ابایی نداشت. ولی در «زنان آوینیون» گویی این حضور مقتدر زنانه، خراش‌هایی برداشته و از نفس افتاده است. چراکه حضور او به خوبی نشان می‌دهد حتی بازیگرانی که استعداد بازی نقش‌هایی مقتدرانه را دارند به مثابه یک زن، برای داشتن عاملیت دچار محدودیت‌هایی پیدا و پنهان هستند. وضعیت‌ این زنان بازتابی است از یک موقعیت متناقض‌نمای تاریخی. ترکیبی از صلابت و سرکوب، فرادستی و فرودستی همزمان.
به لحاظ اجرایی، حسن معینی میل دارد یک اجتماع تئاتری بسازد که مابین اجراگر و تماشاگر، امکان تعامل وجود داشته باشد. سنت نمایش‌های ایرانی و اجراهایی که از دل سنت‌های محلی بیرون آمده‌اند اغلب مبتنی بر این تعامل‌پذیری بوده‌اند. فی‌المثل تماشاگرانی که در یک مجلس شبیه‌خوانی حضور یافته و دل و جان به مناسک مذهبی می‌سپارند، در ساخته‌شدن آیین جمعی مردمان یک محله، نقشی اساسی دارند. همچنان‌که موقعیت جغرافیایی جنوب ایران، با تمام راز و رمزهایش، با تمامی جن‌ها و جن‌زدگی‌هایش، مستعد برپایی آیین‌هایی جمعی همچون زار است و تعامل مابین مردم عادی محل و جماعتی که مراسم زار را برپا کرده و برای بیرون راندن جن از بدن بیمار تلاش می‌کنند. پس جای تعجب نخواهد بود که حسن معینی اجرایی تدارک ببیند که تلفیقی است مابین درام مدرن با سنت‌های نمایش ایرانی. از دل این رویکرد پسامدرنیستی به جهان شکسپیر، قرار است تراژدی مکبث به میانجی مناسک محلی جنوب ایران، از نو روایت شود. صد البته این اجرای پسامدرن در لحظاتی به التقاطگرایی میل می‌کند و به قولی همزمانی عناصر ناهمزمان می‌شود. به هر حال این خوانش خاورمیانه‌ای از مکبث، دچار نوعی وجدان معذب است و زیر نگاه خیره «دیگری بزرگ» یا همان جشنواره آوینیون فرانسه. تنشی که مابین زوج بازیگر با کارگردان در طول اجرا مشاهده می‌شود، نتیجه سال‌ها رویکرد استعماری است که فرانسویان نسبت به مردمان خاورمیانه اعمال کرده‌اند. پس نمایش «آوینیون» و «زنان آوینیون» تولید می‌شود تا آن جوان جویای نام خاورمیانه‌ای که خود را کارگردانی با دانش می‌داند به جماعت «جشنواره‌برپاکن» آوینیون طعنه بزند که «من ایرانی با تمام بدبختی‌هایم موجودی خودآیین هستم و این توانایی را در خود می‌بینم که مکبث خودم را بر صحنه ‌آورده و علیه مناسبات هژمونیک‌شده صنعت شکسپیرسازی شما قیام کنم!» نکته اینجاست که آن برگزارکننده جشنواره در پاریس و لندن‌، توجه چندانی به این لاف‌زدن‌های بی‌معنا نکرده و اکثر اوقات از یک منظر غربی، به جهان شرقی ما با بی‌تفاوتی و تحقیر نگاه می‌کند. البته ما جماعت هنری اگر اگزوتیسم فرهنگی سرزمین پهناورمان را با فرمی مناسب ارائه کنیم، شاید به عنوان ابژه‌ای جالب توجه که می‌توان آن را در جهان سرمایه‌داری به کالایی مبادله‌پذیر تبدیل کرد به رسمیت شناخته شویم و به نمایش درآییم.
قیاس «آوینیون» با «زنان آوینیون» نکاتی را قابل ذکر می‌کند. در اجرای اول، با نوعی بداعت و تازگی مواجه هستیم که کشف و شهودش برای تماشاگران جدی تئاتر وسوسه‌کننده و چالش‌برانگیز است. نمایش دوم از این امکان مکاشفه تا حدودی محروم شده و بر زنانه‌تر شدن اجرا تاکید دارد. در نمایش «زنان آوینیون» می‌توان تمامی آن مکانیسم پر تنش را که یک کارگردان مرد در نمایش «آوینیون» برای کنترل گروه اجرایی‌اش بکار می‌بست را این بار از طریق حضور یک بازیگر زن به تماشا نشست و تفاوت‌ها و شباهت‌ها را قیاس کرد. از یاد نبریم که شکل حضور بدن در یک اجتماع، تحت تاثیر توزیع امر محسوسی است که نظم سیاسی آن را ممکن می‌کند و رانسیر این نظریه را به خوبی در آثارش صورتبندی کرده است. به دیگر سخن، یک پدیده فرهنگی، اجتماعی و سیاسی چون بدن، در یک جامعه مثل ایران این روزها، چگونه می‌توان رویت‌پذیر شود و امکان حضور در جامعه را داشته باشد. این بدن‌ که شامل زنان و مردان بازیگر می‌شود، محدودیت‌هایی را تجربه می‌کند که در هر جامعه‌ای به اشکال مختلف وجود دارد. بنابراین تفاوت حضور بدن زنانه و بدن مردانه در پروژه پژوهشی حسن معینی، در اینجا و اکنون ما قابل اعتناست. در نمایش «آوینیون» بدن مردان در اجراپذیر کردن آیین زار، آزادی عمل بیشتری داشته و در نمایش «زنان آوینیون»، بدن بازیگران زن به واسطه عرف و شرع، کیفیت حضور متفاوتی را تجربه می‌کنند. از این باب، بازتولید این اثر نمایشی، واجد دلالت‌هایی است معنادار در نسبت تئاتر ما با بدنمندی بازیگران زن و مرد. از منظر بازی‌ها شاهد دو گروه از بازیگران هستیم، امیر جوشقانی و پناه بقایی که در اجرای «آوینیون» حضور موثری داشتند این بار هم تلاش دارند در خدمت گروه اجرایی باشند. همچنین فرنوش نیک‌اندیش و یاسمن صفایی برای اولین بار به «زنان آوینیون» پیوسته و رنگ و بوی زنانه نمایش را کیفیتی تازه بخشیده‌اند. بازی‌ها در کل خوب است و در خدمت اجرا.
در نهایت می‌توان گفت حسن معینی در دو اجرایی که بر صحنه آورده این نکته را متذکر شده که یک اجرا وقتی واجد حقیقت است که اجراگران برای رسیدن به نقش، صداقت پیشه کرده و پشتکار داشته و به خیانت متوسل نشوند. حربه‌هایی چون اغواگری برای نزدیکی به کارگردان و سفر به جشنواره آوینیون، امری است نکوهیده و مستوجب عقوبت. باید دل به دریا زد و بی‌آلایش در این موج بیم شنا کرد. موفقیت یا شکست، نه یک ارزش ذاتی، که نتیجه انبوهی از امکان‌ها و موانع بشری و تاریخی است. جشنواره آوینیون نه یک غایت که فرصتی است برای ساختن یک اجتماع پیشروی انسانی، متشکل از جان‌های شوریده‌ای که به میانجی بدن‌هایی رهایی‌یافته رستگار شده‌اند.