نقد و بررسی نمایش «برداشت آخر» به نویسندگی و کارگردانی مهدی ضیاء چمنی
 - مشهد

تئاتر حیله‌گر؛ ازخودبیگانگی مخاطب

به قلم مهلا بذرگری منتقد گروه تئاتر اگزیت
ارزش‌گذاری منتقد: بدون ستاره- فاقد ارزش

با دیدن هر نمایش و یا اثری افتضاح ممکن است از خودمان بپرسیم که چرا این چرخه تمام نمی‌شود؟ جواب در خود سوال نهفته است. ما با یک چرخه سروکار داریم. چرخه‌ای که سوژه‌های نهفته در آن آگاهانه و گاهی هم ناآگاهانه دستمایه‌ی ساختاری‌اند که نه تفکر می‌خواهد و نه دغدغه‌مند بودن را. او نیازمند از خودبیگانه کردن مخاطب است چرا که این از خودبیگانگی به سود اثری‌ست که نه تفکر دارد و نه هویت.

یکی از اَشکالِ پنهان کردن ِ ابتذال، پوشاندن امرِ مبتذل با شکل و شمایلی زیبا و فریبنده است. فرمالیسم و در دوره‌ی متاخرتر پست مدرنیسم (که لبه‌ی کند چاقوی نقد را پس از دهه‌ی شصت در اروپا شکل داد) ابزارهایی را در اختیار افراد قرار دادند تا بتوانند هر خزعبلی را با رنگ و لعاب آوانگارد به خورد مخاطب داده و نام «اثر هنری» بر آن بگذارند و مخاطبی را که سوال بپرسد نفهم قلمداد کنند. کافی‌ست از آنها بپرسیم:«این که گفتید به چه معناست؟» به ما پاسخ خواهند داد که:«پست مدرنیسم معنا را از بین برده... برای فهم این اثر باید کتاب فلان از فلان نویسنده را بخوانید تا معنای فرم را فهمیده و آنوقت شاید قادر باشید به عمق اثرِ ما پی ببرید.» گاهی طنز و لودگی هم البته چاشنی کارِ این افرادِ خاص و انتلکتوئل (به قول خودشان) می‌شود که خوب حوصله‌ی مخاطب سرنرود. این مُد آنقدر ادامه پیدا کرده که حالا برخی از مخاطبین می‌گویند:«اثر سنگینی بود و فوق العاده، هیچی از آن نفهمیدم». پست مدرنیسم و تفکر پسا دهه‌ی شصتی راه فرار خوبی بود و هست تا خالقان!!!!!! اثر هنری به شکلی خالی بودن ذهن خود از هرگونه محتوا را با فرم جبران و البته توجیه کنند. آن هم فرم‌هایی که از جاهای دیگر قرض گرفته و آنقدر خام دستانه از آن تقلید می‌کنند که بیشتر شبیه دلقکی‌ست که کتاب به دست گرفته است. محتوای عشق و عاشقی و دغدغه‌ی یک فرد عاشق درباره‌ی چگونگی ابراز آن در حالی که برادری به شدت غیرتی و اهل دعوا مانعی بر سر راه است و اول باید او را راضی کرد و از این دست چرندیات برای مخاطب چقدر جدید و دغدغه‌ زاست؟ حال فکر کنید که همین موضوع با روایتی که دائما تکرار می‌شود به همراه صحنه‌ای خالی روبرویتان قرار گرفته و در نهایت دو شخصیت که قهرمان و ضد قهرمان هستند یکی می‌شوند تا آن دیگری دردِ عشق را تجربه کرده و دچار سمپاتی شود. کل آنچه گفته شد عناصرِ تشکیل دهنده‌ی نمایش «برداشت آخر» به نویسندگی و کارگردانی ِ مهدی ضیاء چمنی است.
نمایشِ «برداشت آخر» تشکیل شده از دوشخصیت است که در آن عاشقی خجالتی با اعتماد به نفسِ پایین در کشمکش مطرح کردن این عشق با برادر دختر بوده و همین مفهوم نکته‌ی اصلی داستان است. همچون فیلمِ تایتانیک که به قول اسلاوی ژیژک اگر رخداد برخورد کشتی به کوه یخ در آن وجود نداشت قطعا چیزی جز یک درام عاشقانه‌ی احمقانه نبود (کژنگریستن، اسلاوی ژیژک، مترجمان: صالح نجفی، مازیار اسلامی، نشر نی). تمام دغدغه‌ی قهرمان داستان در این مساله خلاصه می‌شود که چگونه موضوع را به برادر نرگس (معشوقه‌ی از همه جا بی‌خبر) بگوید. برادر هم یک انسان قاطی و غیرتی‌ست که ممکن است هر لحظه بلایی سر او بیاورد. این محتوا خیلی کلیشه و مبتذل است پس باید چاره‌ای اندیشید. چاره‌ی کار روی آوردن به فرمی‌ست که بتواند مخاطب را درگیر کند. دو شخصیت قضیه را برای مخاطبان تعریف می‌کنند و تلاش دارند با استفاده از رخدادهای نابهنگام عواطف را درگیر کرده و فضایی دراماتیک خلق کنند. کارگردان حتی به خود زحمت نداده نوع لباس و گریم شخصیتی غیرتی را برای رضا (برادر نرگس) تعریف کند (شاید هم بلد نبوده و یا شاید این هم پست مدرن است). از محتوا که بگذریم؛ اولیه ترین عناصر و اصول یک نمایش در این کار دیده نمی‌شوند. شخصیت پردازی به شکلی مستقیم رو به تماشاچیان گفته می‌شود؛ حرکات بدن هیچ سنخیتی با شخصیت ِ خشن ِ برادر ندارند؛ ریتم نامنظم راه رفتن‌ها و واکنش‌های دو بازیگر به یکدیگر به گونه‌ایست که پس از ده دقیقه تمامی میزانسن‌ها قابل پیش بینی و تکراری می‌شوند. قصد نقد این کار به لحاظ دراماتیک را ندارم چرا که بنیان آن زیر سوال است، هدفم از مطرح کردن آنها این است که بگویم وقتی تفکری عمیق و متعهد در متن نمایشنامه حضور نداشته باشد، آنچه در شکلِ اجرا خود را نمایان می‌کند هم بهتر از این نخواهد بود. البته زیاد جای تعجب ندارد. اولین بار نیست که هر کس پایش به جشنواره‌ی فجر باز می‌شود، حس می‌کند هر مزخرفی را به روی کاغذ بیاورد، دیگران باید ستایشش کنند. مهدی ضیاء چمنی، جایزه‌ی بهترین نمایشنامه‌نویس را در سال ۹۶ در جشنواره‌ی فجر به خاطر نمایشنامه‌ی «حذفیات» از آن خود کرد و پس از آن باید هم خود را صاحب سبک و اندیشه بداند. با این حال چگونه ممکن است او که خودش (چه به شکلی نمادین و یا واقعی) تندیس فجر را به خاطر مشکلات مالی به فروش گذاشت تا به وضعیت تئاتر کشور اعتراض کند (چوب حراج به تندیس جشنواره فجر-به نقل از خبرگزاری مهر، بیست و یکم خردادماه ۱۳۹۷)، حتی یکبار در آثاری که می‌نویسد این مساله یا شکلی از این معضل را به تصویر نکشیده است؟ شاید هم به چنین مساله ای فکر کرده باشد اما این مقوله فراتر از یک دغدغه‌ی فردی برایش نبوده و اکنون دیگر مشکل برای شخص او حل شده است و دیگران و مشکلاتشان هم که به او ربطی ندارد. معضل ِ فکری زمانی در یک اثر بازتاب پیدا می‌کند که هنرمند از خود فراتر رفته و به مشکل به مثابه‌ی یک کل نگاه کند. دیدگاه انتقادی نیاز به بی‌پروایی و اجتناب از محافظه‌کاری دارد اما به نظر، نویسندگان و کارگردانان زیاد مایل نیستند از این ساختار جدا شده و طعم استقلال را بچشند چرا که منفعتشان یحتمل به خطر می‌افتد.
آنچه به عنوان یک رخدادِ البته نه چندان جدید فضای نمایشنامه نویسی را تحت تسلط خود درآورده همین نبود محتواست که خود محصول عدم وجود دغدغه در ذهن ِ نویسندگان است. نویسنده قصد دارد به هر قیمتی شده بنویسد و باز اگر از قضا خودش کارگردان باشد بواسطه‌ی اسم و رسمی که به هم زده همان متن را روی صحنه ببرد. بنابراین اگر هم دغدغه‌ای وجود داشته باشد، دیده شدن و ماندن بر روی صحنه برای فراموش نشدن است. نمی‌دانم چه اصراریست وقتی این همه اثر نمایشی استخواندار در تاریخ معاصر خلق شده‌اند هر کسی به خودش اجازه می‌دهد که دست به قلم برده و پس از چندی نویسنده شود. بعد با ارتباطات سالن را گرفته و کار را اجرا ‌کند و یکسری مخاطب ِ از پیش تعیین شده را که عاشق ِ از قضا بازی او هستند به سالن بکشاند. سپس در نشست خبری اثر از مدل اجرا، نحوه‌ی شکل‌گیری ایده‌ی نمایشنامه و گروتفسکی و استانیسلاوسکی و انواع اوفسکی‌ها و ایسم‌ها (حرف‌هایی که همیشه در محفل تئاتری‌ها داغ است) صحبت کند تا ابتذال نهفته را پنهان کرده باشد. وقتی کلیتِ یک ساختار بر اساس محتوایی مضحک بنا شده است؛ آنچه بر صحنه‌ی تئاتر می‌بینیم قطعا تایید همین کلیت در مقیاسی کوچکتر خواهد بود. تئاتر هم مبدل به آن فرمی شده است که مخاطب را به سمت مصرف نمایشی هدایت کند. به این معنا که پوچ بودنِ تمامی کالای ارائه شده را با نام‌هایی چون اثر آوانگارد، پساساختارگرا و از این دست برچسب‌ها توجیه کنند.
این مقوله یک آسیب است. آسیبی که از دل ِ ساختاری بیرون می‌آید که به محافظه‌کارترین شکل ممکن قصد ماندن و اجازه‌ی کار ندادن به دیگران را دارد. ساختاری که چون خود را بالاترین و بهترین می‌داند، قادر نیست از دور باطل و مبتذلی که برای خود ساخته بیرون بیاید. ساختاری که نه مطالعه در آن جایی دارد و نه دغدغه‌مند بودن. ساختاری که هیچ اتصالی با بدنه‌ی جامعه و مردم واقعی و مشکلاتشان ندارد که هیچ، تلاشی هم برای ایجاد ارتباط نمی‌کند. ساختاری که نه تنها قصد تغییر ندارد بلکه هدفش اتفاقا بازتولید و تکثیر ِ حماقت است. ساختاری که می‌خواهد به زور به مخاطب تحمیل کند که تئاتر یعنی همین. تئاتر یعنی بازیگری، میزانسن، طراحی لباس و همه‌ی عناصری که هنگام صحبت کردن از نمایش چیزی جز آنها در دهان منتقدان نمی‌چرخد (که البته اثری که در اینجا از آن صحبت می‌کنیم همین‌ها را هم نداشت). «بیا و بخند و حظ کن، چرا درگیر مشکلاتی هستی که نمی‌توانی حلشان کنی.» افیون این ساختار به مخاطب می‌گوید وقتی به سالن آمدی غم غصه‌های خود را فراموش کن و لذت ببر. اینجا دمی‌ست – به گفته‌ی شاعرانِ سرخوش- که باید جهان واقعی را فراموش کنی و بیاسایی. کار به جایی رسیده که دیگر زحمت توجه به کوچک‌ترین انتظارات را هم نمی‌دهند. وقتی اعتراض می‌کنی که چرا با تاخیر اجرا شروع شده، به تو می‌خندند گویی که اشتباهی مضحک از تو سرزده. ابتذال وقتی نقد نشود تکثیر شده و در نهایت به مخاطب بیلاخ داده و می‌گوید همین هم از سر تو زیادتیست. پیش می‌رود و پیش می‌رود تا مخاطب را تماما از خود بیگانه کرده و سبک و سلیقه‌ای سرشار از انفعال را به او تزریق کند. از خودبیگانگی مخاطب تماما به سود اثر ساخته شده و ابتذال ِ همراه با آن است. تئاترِ تهی از محتوا و تفکر مخاطب را به ابژه‌ای در دستان ساختارِ مسلط مبدل می‌کند. اثرِ نمایشی او را منفعل و فاقد هرگونه کنش می‌کند. او هر چه بیشتر نظاره کند، کمتر زندگی کرده و در نتیجه بیشتر می‌پذیرد. تئاتری که دغدغه‌مند باشد به مخاطب می‌فهماند که او دارای یک هستی‌ست، دارای یک تفکر و زندگی‌ست، باید به واقعیات توجه کند و میل خود را بفهمد. تئاتر متعهد دور خود حصار نکشیده و انتظار ندارد که مخاطبان او را درک کنند و اگر درک نمی‌کنند آنها را احمق نمی‌پندارد. این نوع تئاتر نگاهِ بالا به پایین ندارد بلکه از دیوارهای تماشاخانه‌ها و صحنه‌ها بیرون زده و با تمام سوژه‌های درمانده‌ی کنونی اجتماع همدردی و آنان را به کنشگری فرامی‌خواند. تئاتر واقعی چیزی‌ست که خفه‌اش کرده‌ و به قتل رسانده‌اند و بدلی حیله‌گر را به جایش روی صحنه‌ها به نمایش می‌گذارند.






برداشت ... دیدن ادامه » آخر
نویسنده و کارگردان: مهدی ضیاء چمنی
بازی‌گران: مسعود حسین پور و مهدی ضیاء چمنی
دستیار کارگردان: علی احمدی
طراحی پوستر: صالح کامرانی
عکاس: آرزو کیانی
روابط عمومی: محمد جواد عبدی
از ۲۴/بهمن/۹۷ به مدت یک ماه
قیمت بلیط: ۱۸۰۰۰ تومان
مشهد – وکیل آباد ۴۶- پردیس تئاتر مستقل- سالن دو



https://goo.gl/5sGhG2

دوستان موافقید یه قرار برای دیدن اجراها بذاریم. مثلا اجرای آنشرلی رو گروهی بریم ببینیم. اینطوری باعث میشه من هم با شما تیوالیهای عزیز از نزدیک آشنا شم و این افتخار رو داشته باشم از نزدیک راجع به کارها حرف بزنیم

در گیس و گیس کشی خرید بلیطهای جشنواره تئاتر کلا یک فقره بلیط تهیه کردم که آن هم به دلیل تغییر ساعت کلاسهای دانشگاه نمیتوانم استفاده کنم.
هر یک از دوستان که احیانا تمایل دارند بفرمایند که بلیط را به عنوان هدیه تقدیم کنم.حیف است تئاتر خوب دیده نشود.
آنشرلی با موهای خیلی قرمز
یک شنبه
هشت و نیم
تالار حافظ