فراتر از انتزاع اکنون
سمیرامیس بابایی
ماهنامه دنیای تصویر
شماره 299
والتر بنیامین فیلسوف چپ گرای آلمانی،دوستی و الفت بسیار زیادی با برتولت برشت نویسنده و کارگردان تئاتر داشت(برشت او را بزرگترین ناقد ادبی
... دیدن ادامه ››
زبان و فرهنگ آلمانی می¬دانست). بنیامین در سال 1940هنگامی که قصد کرد از مرز فرانسه -اسپانیا بگریزد دستگیرشد و در بازداشتگاه بندر پورت بو یک شب پیش از آنکه به گشتاپو تحویل داده شود، دست به خودکشی زد. آنچه بر وی گذشته است و اینکه در ساعات پایانی در بحر چه تفکراتی بوده و چه اندیشه ای او را به سوی مرگ رهنمون ساخته، بر کسی مشخص نیست. نمایش« فرشته¬ی تاریخ» ساعات باقی مانده حیات والتر بنیامین را از ذهن رضای راد به نمایش می گذارد.
بنامینِ تنها و ترسخورده (میلاد رحیمی)در بازداشتگاه و در انتظار ماموران گشتاپو است .تاریخ همیشه برای بنیامین یک« اکنون همیشگی» بوده است. او که از مواجه با افسر آلمانی، تصور شکنجه و اردوگاه های نازی وضعیتِ بی قراریِ دهشتناکی دارد، می کوشد با مصرف حشیش در «اکنونِ»انتزاعیش به سر برد . بنیامین در گفته هایش اشاره می کند: « به یاد آوردن گذشته برای لحظه ی اکنون ماست.»بنابراین او در ذهنش نمونه ای از تئاتراپیکِ (روایی) برشت را به اجرا در می آورد. برای گذر زمانِ اضطراب آورش از دیالکتیک در حال وقفه بهره می جوید ، از حرکتِ درون سکون. وقفه یا به قول بنامین «شوک» یکی از دغدغه های اصلی تئاتر اپیک است . اما در وقفه های ذهنی بنیامینِ نمایشِ« فرشته¬ی تاریخ »از آوازهای برشت و ترجیع بند هایش خبری نیست. برشت خود(رضا بهبودی) به سراغش می آید. این دو در حالی که با هم شطرنج بازی می کنند در باب تئاتر اپیک و ایدولوژی نزدیک¬شان بحث می کنند. حضور دیگر، ازان دکتر اوتو ست(میلاد شجره)که به حزب نازی پیوسته و اکنون جزو افسران عالی رتبه شده است. اوتو هر بار که حاضر می شود بنیامین را به یک محاکمه سقراطی یا شبه دادگاه انگیزاسیون می¬کشاند.
«فرشته¬ی تاریخ» تئاتر ثقیلی است اما نمایشی هم نیست که ارتباط خود را با مخاطبش(که شاید آشنایی زیادی با بنیامین ندارد) قطع کند . روند نمایشی به مخاطب کمک می کند تا از جهان داستان و موضوعی که اتفاق می افتد سر دربیاورد وتماشاچی را در جایگاهی از کشف و حیرت قرار می¬دهد. بنیامین مدام در گذشته و آینده¬ی خود در کشمکش و کندکاو است.( ژست از اِلِمان های دیگر تئاتر اپیک حضور توامانِ زمان های غایب، یکی زمان گذشته و دیگری زمان آینده است.) «از این حال جاودان که در آن زمان توقف می کند و گذشته و آینده قرار است در یک لحظه آنی با هم تلاقی پیدا کنند.» بنابراین کاربردها و قراردادهای اجرایی به سرعت در نمایش کار خودش را انجام می دهند.
دیگر بازیگران نمایش دو جنبه دارند وجه رآلیستی، آنگاه که در اکنونِ بازداشتگاه هستند و وجه انتزاعی، وقتی در وقفه ها ملوانانِ زندانی تبدیل به همسرایان می شوند. همین اتفاق در مورد زندانیِ زن هم می افتد، حنا مایر ،که در ذهن بنیامین آسیه لاسیس(باران کوثری) می شود. مخاطب با صحنه و دکور و موقعیتی مواجه است که علاوه برواقعی بودن واقعی نیست .در عین حال کار دارای یک فونکسیون اجرایی مشخص است. کارگران قرادادهای خودش را جا میندازد . دکور هم پوشان با وضعیتِ واقعیت و مجاز نمایش عمل می کند. طناب هایی که نماد دستگیری و حصر هستند و دست و پا گیرند، تبدیل به پرده سینما می شود و تابلویی که در انتها آویخته است گاه تبدیل به پنجره می شود و گاه از آینده دورتری خبر می دهد . علاوه بر آن یکی از زیبایی شناسی های اجرا تکیه برجزییات نمایش است. هر شی در نمایش رضایی راد اهمیت اجرایی دارد. دراماتیزه کردن اشیای نمایش به هر کدام اعتبارِ فردی و ویژگیِ خاصی بخشیده است(از میز بازجویی که به صفحه شطرنج و جایگاه مرگ بدل می شود تا فنجان قهوه) فرشته¬ی تاریخ از بازی های زمانی مکانی اش به شکل های مختلف بهره جسته است. نمایش ترکیبی از چیزهای اعلام شده و اعلام نشده است. التقاط درستی که از زبان بدنی مایرهولد و تئاتر نان عروسک و جلوه های مختلف اجراهای مدرن در کنار یکدیگر هم بهره جسته است .
همسرایان در برابر ملاحان: ملوانان در ذهن بنیامین در هییت همسرایان نمایشنامه های یونانی ظاهر می شوند. آانان که فرجامِ شوم داستان را می دانند و «منادی دهنده ی پایانند». ترس، ترسی فلج کننده بنیامین را فرا گرفته است و همسرایان تنها مویه کشان این وضعیت هستند. اما ملاحان هستند که می توانند امید بخش و تغییر دهنده باشند. یاس بنامین از نجات در مواجه با همسرایان است در حالی ملاحان با اینکه ضعیف بنظر می رسند می توانند تغییر دهنده شوند. نیروی که چون «آب روان» « زمان که بگذر بر سنگ خارا هم پیروز خواهد شد»امیدی که برشت بر تاثیر تغییردهنده ملاحان داشت و امیدی در اکنونِ ما هم از بین نرفته اما شاید رو به فراموشی است نقش تاثیرگذار «ملاحان»! اما بنیامین که ملاحانِ(ملوانان) نمایش تا مرز نجاتش پیش می روند مرگ را انتخاب می کند.
سقراط در حلقه¬ی شاگردان، بنیامین در حلقه¬ی همسرایان :آری شاید و بنیامین بدبین بود اما «بدبینی استراتژیکی که برای به وجود آمدن امید طراحی شده بود» در واقع امید به بقای بشریت (نسل های آینده). از جام شوکران سقراط تا قهوه آمیخته به مورفین بنیامین، دگراندیشان در طول تاریخ آدم هایی بوده اند که از طرف دولت ها پذیرفته نمی شدند. بنیامین در طول وقفه ها و کندوکاوهای ذهنی از فلسفه¬ی فرسایش استفاده می کند: باور اینکه یک چیز سخت فرو می¬ریزد. او مدام خودش را با سقراطی که در حلقه شاگردانش جام شوکران بالا می گیرد مقایسه می کند و شرمسار است .در طول سه ساعت نمایش« فرشته ی تاریخ »، ما بنیامینی را می بینم که بر ترس (یک چیز سخت فرو می ریزد!) فایق می آید و به مرحله انتخاب می¬رسد وی بین نجات خود و زن زندانی(حنا مایر) نجات او را انتخاب می¬کند. تمامی اِلِمان های نمایش چون پازلی کنار یکدیگر قرار می گیرند، بنیامین از تزلزل وضعیت خویش به ثبات می رسد و پایان نمایش ژست غایی بنیامین برساخته میشود، ژست سقراط واری که جام شوکرانش را سر می کشد.اما بنیامین پایان نمایش از یاس آکنده است! وی دچار نا امیدی مطلق نیست اما خسته تر و از پاافتاده تر آن است که ادامه دهد . او به آینده نگاه می کند به بنیامین های تکثیر شده ای که هر کدام فرجام نامیمونی دارند. او می گوید: انتخاب من بین مرگ مرگ و دوزخ دوزخ است.
نگارنده معتقد است «فرشته¬ی مرگ» اجرای موفقی است، چرا که ذهن کارگردان توانسته است در ارتباطات بین بازیگر و مفاهیم مختلف و نوعی از اجرا درست عمل کند و همخوانی مناسبی میان ایده و اجرا برقرار سازد. در طول نمایش کانسپت هایی که مدام در حال تغییر هستند بصورت منظم و غیرآشوب زده عمل می کند. در واقع پراکندگی افکار وشلختگی ذهنِ بنیامین و اختشاش روی صحنه اش را در نهایت نظم به رخ مخاطب می کشد . از طرفی درست است نمایش از کیان مشخصی حمایت می کند اما فرشته تاریخ یک نمایش ایدولوژیک نیست. نیروی دیگری هم در نمایش وجود دارد : جهان بینی یهودی- مسیحی بنیامین که به عنوان مسیحا خودش را نشان میدهد. فرشته¬ی تاریخ برآمده از ایدولوژی ها و تنافض های درون بنیامین است و خودش را گرفتار رمانتیسیسم و درست و غلط بودن باوری نمی کند. رضایی راد توانسته است بدون جهت گیری حزبی در جهان شخصی خودش (که همچنان دیدگاه مارکس در آن وجود دارد) از پسِ بخشِ اعتقادیِ اندیشه هایِ بنیامین به خوبی بربیاد.
نقد برشت: ایان نمایش قرار است که برتولت برشت داستان مرگ بنیامین را در حضور او بصورت روایی و عاری از احساسات بیان کند. علی رغم اینکه برشت سعی می کرد نمایشنامه هایی بنوسید که در آن خرد گرایی صرف باشد و احساسات انسان در آن دخیل نشود، برشت رضایی راد خودش را نقض می کند، در پایان نمایش نمی تواند مرگ رفیق و همراه خویش( این زوج ادبی یگانه¬ی جنبش انقلاب سوسیالیستی ) را پالوده از احساس روایت کند.
اکنونی ترین والتر بنیامین: در طول دو ماه اجرا، فرشته تاریخ توانست مخاطب خاص و عام خود را جذب کند و صندلی خالی در اجرا نداشته باشد( اتفاق بی نظیر و شادی بخشی که شاید بعد از مدت ها جذب مخاطبش به شیوه پارسایی وار رخ نداده است!) در آخرین اجرای نمایش، در لحظات مرگ بنیامین نمایش قطع می شود باران کوثری از مخاطبین می خواهد این بار گوشی های خود را بیرون بیاورند و به جای عکاس در بندِ گروه نمایشی شان( نوشین جعفری) از لحظه های پایانی عکس بگیرند! شاید باید گفت این اکنونی ترین والتر بنیامین است که در پایان «فرشته¬ی تاریخ» برساخته شد.
سخن کوتاه ، آن هنگام که «فرشته¬ی تاریخ»ِ نمایش، دست آخر از نقش سگ-کولی(سینا بالاهنگ) خود بیرون می آید و به هییت اصلی نقاشی اش درمیاید (نقاشی پل کله که بنیامین به آن دلبستگی بسیار داشت. نام نقاشی در اصل فرشته نو است) همراه بنیامین به تماشاچیان چشم می دوزد. آن دو برای لحظه ای دیوار چهارم را می شکنند.بنیامین از تماشاچی ها میخواهد چیزی به او بگویند تا عبور از این لحظه را برایش آسان تر کند و فرشته خطاب به تماشاچی ها می گوید: که آیا می خواهند چیزی به آقای بنیامین بگویند؟البته تماشاچی که عادت به ابراز خود در چنین موقعیت هایی ندارد اغلب سکوت پیشه می کند، اما کسی چه می داند شاید هم یکی از تماشاچی ها، در یکی از اجراها ،به اشاره ای سقراطی ، خطاب به والتر بنیامین گفته باشد: آقای بنیامین خرد می ماند!
تالار وحدت
تئاترشهر تهران
تماشاخانه ایرانشهر
پردیس تئاتر شهرزاد
تماشاخانه ملک
عمارت نوفل لوشاتو
تئاتر هامون
خانه نمایش دا
تالار مولوی
تالار حافظ
تماشاخانه سنگلج
تالار هنر
میلاد رحیمی، 
رضا بهبودی، 
باران کوثری، 
سینا کرمی، 
فرنوش نیک اندیش، 
ستاره بذرافشان، سعیده فاضلی، 
سمانه حسینی
فریبا کوچکی، 
شایلان عشایری
سید مصطفی طباطبایی‌نسب، امیرحسین بابائیان
رضا خضرایی
علیرضا کی منش
کوروش محمدی
لادن مهران‌زاده
علیرضا اسدی
بهزاد نعلبندی
آزاده ملک‌زاده
نرگس فرشی، محسن قرایی
