(( یادآوری های ناکام: اثربخش یا بی اثر؟))
نظارت عالیه اولین نمایشنامه نوشته شده توسط ژان ژنه است. ژنه یکی از مهمترین و نامتعارف ترین نویسندگان قرن بیستم می باشد که تاثیر عمیقی بر جریان تئاتر ابزورد گذاشته است.
نظارت عالیه در دهه چهل شمسی توسط ایرج انور به فارسی ترجمه و در اردیبهشت 1348 به کارگردانی خود مترجم در ایران به روی صحنه رفت.
این نمایش بعد از چهل وهشت سال دوباره توسط گروه جوانی در تماشاخانه دا اجرا شد.طراح و کارگردان آن مهدی خالدی، دلیل اجرای این نمایش را ادای دینی به محمود استادمحمد فقید می داند که در اجرای سال 48 نقش زاغی را در نظارت عالیه ایفا کرده بود.
نظارت عالیه که در انگلیسی به ناظرمرگ ترجمه شده است به روابط سه بزهکار در زندان می¬پردازد و جهانی می سازد که جنایت و بزه به شأن ومنزلتی اجتماعی بدل می شود و آدم ها در مناسباتی پوچ در این سلسله مراتب معیوب و واژگونه مسخ می شوند. آلبرت کوچویی،در نقد محتویی نظارت عالیه به کارگردانی ایرج انور در همان سال 1348نوشته است: "ژان ژنه، در این اثر و در دیگر نوشته هایش هرچه را که بیابد،مفید و نامفید به حال انسان دریابد،در هم می کوبد و این بار دلبستگیهای انسان،زندگی و مظاهرش را خرد و نابود می سازد
... دیدن ادامه ››
...."
انتخاب چنین متنی از آوانگاردترین چهره های تئاتر جهان با هر انگیزه ای که باشد چنانچه با خوانش صحیح و اجرای خلاق و جسورانه درخور آن همراه نباشد،انتخابی ابتر و بی اثر خواهد بود.
در نمایشنامه نظارت عالیه، زاغی(چشم سبزه) زنی را به قتل رسانده .او در انتظار صدور احتمالی حکم اعدام با گیوتین، در حالیکه به پایش زنجیر بسته اند بی خیال منتظر ملاقات با زنش نشسته که به وفای او بدگمان است.موریس و لوفران مرتکب جرم های کوچکتری شده اند. موریس هفده ساله است و شیفته وار(شاید هم برده وار) با زاغی ارتباط برقرار می کند.قدرت و جایگاه تبه کارانه زاغی را ستایش می کند. لوفران همزمان از موریس متنفر است اما به طور پنهانی به او توجه می کند. بت مورد پرستش لوفران، در ظاهر گلوله برفی است که زندانی جنایتکار سیاه پوستی است که قتل و جرم های زیادی مرتکب شده و هیچ وقت بر صحنه ظاهر نمی شود اما جایگاه و مرتبه اش از زاغی هم بالاتر می باشد و زاغی نیز به دوستی اش مفتخر است .او شاه زندان لقب دارد. تنها لوفران باسواد است و نامه های زاغی برای زنش را می نویسد. موریس ،زاغی را تحریک می¬کند که لوفران از طریق نامه ها می خواهد زنش را غر بزند. لوفران ظاهرا چنین می کند اما نه برای وصال با زن بلکه به دلیل بریدن وابستگی کامل زاغی از محیط بیرونی و جلب تمام و کمالش به محیط زندان و همسلولی اش....قرار است لوفران به زودی آزاد شود اما به دلیل ارتقاء جایگاهش و برانگیختن جلب توجه زاغی ( و نه دیگر گلوله برفی)، موریس خوشگل ترین پسر زندان را در جلوی چشمان خونسردش خفه می کند، اما نهایتا رها شده باقی می ماند و زاغی نگهبان را صدا می زند.
این شیفتگی و تعبد تبه کارانه و شیطانی و حتی قربانی کردن خویش در برابر جایگاه پرجبروت شر بزرگ با ویژگی پنهان تر روانشناختی کشش ها و تنش های جسمانی بین زندانیان همراه است و در محیطی که امیدی به روال عادی و طبیعی زندگی وجود ندارد شخصیت ها در ناامیدی و بی حرکت غوطه ور می مانند و بی معنایی مطلق در این جهان محصور حکمفرما می شود.
نمایش نظارت عالیه به طراحی و کارگردانی مهدی خالدی، هم در پرداخت مضمون و هم در طراحی و اجرا، رویکردی محافظه¬کارانه دارد.به نظر می رسد اساسا این اجرا تمایلی به مکاشفه و عریان¬سازی مناسبات درون متن ژنه را بر صحنه ندارد یا در چنین هدفی چندان موفق نیست.انتخاب دو بازیگر زن برای ایفای نقش موریس و لوفران ،ضربه زننده است. زنانی که ادای مردانه درمی آورند و ارتباطشان با زاغی درونیات بغرنج و ماهیتا مناقشه برانگیز متن ژنه را برملا نمی¬سازد. آیا این انتخاب برای پیش گیری از بروز واکنش های احتمالی کراهت آمیز برخی از تماشاگران صورت پذیرفته است؟ انتخاب خالدی شاید مبتنی بر تحلیل ابتدایی روانی شخصیت های موریس و لوفران صورت پذیرفته باشد. از آنجایی که آنان تسلیم محض قدرت فرادست می شوند و شیفتگی و کشش هایی هم در ارتباط با زاغی و هم یکدیگر بروز می دهند، این انتخاب آنها را در نمایش لابد زن(صفت) می پندارد که البته رویکردی تقلیل گرایانه و نیز ضدزن است و در واقع تمام مناسبات و روابط بین شخصیت ها و تنوع تفسیری مترتب بر نمایش تحت شعاع این خوانش سهل انگارانه علیتی ساده فروکاسته و یکسان می¬شود.
از طرفی در این نمایش با شخصیت کاریزماتیک زاغی مواجه نمی شویم .نا امیدی و بی تفاوتی قدرت زا و جلب کننده را در افق نامشخص زندگی این شخصیت ها کمتر درک می کنیم. تلاش بازیگران نقش های لوفران و موریس در مردانه بازی کردن قابل توجه است اما با ماهیت معنایی اثر در تضاد قرار می گیرد. زبان بدن ها الکن است و در فضاسازی کم اثرند.حمام قدیمی دا، محیط خوبی برای بازنمایی محیط زندان بود هرچند که میشد از ظرفیت¬های فضایی آن با طراحی کارآمدتر بهره بیشتری برد.
نگاه ژان ژنه در این نمایش در جاهایی زن¬ستیزانه و مردمحورانه و قابل نقد است.ژان پل سارتر می نویسد:"می دانیم نه زن برایش حائزاهمیت است و نه روانشناسی زن."
شخصیت زاغی، که گویا یک روسپی را به قتل رسانده و در آستانه اعدام است نسبت به اینکه زنش رهایش کند، عصبانی است و حتی توطئه قتل¬اش می¬چیند.زاغی می گوید:" ..زنم ام مال خودمه،هرکاری دلم بخواد باهاش می کنم،اگرم بخوام، می تونم بهتون دستور بدم برین بکشیدش."
در نمایشنامه نظارت عالیه،با تقدیس شر مواجه ایم و اینکه نظام ارزشی واعتباری کاملا دگرگون شده است. زاغی و گلوله برفی گویی در کسوت قدیسان ظاهر می شوند. لوفران درباره گلوله برفی می گوید: "برق می زنه،ازش نور پخش می شه..سیاس، اما تمام این دوهزار سلولو روشن می کنه." او رهبر تمثیلی زندان است. زاغی در رده پایین تری از گلوله برفی است او نیز سرسپرده اش است. پاهای زاغی و گلوله برفی در زنجیر است اما در نمایش خالدی این نماد حذف شده است.زنجیر نماد قدرت در کنترل این قدیسان گناهکار زمینی است. ژنه جنایت را جنسی شده می کند او در آثارش نگاه لیبیدویی به جرم و سلسله مراتب قدرت مردانه و تبه کارانه می افکند.
بسیاری از مفسران دلایل پرداخت ژنه به چنین مسایلی را در آثارش زندگی شخصی اش می دانند.
ژنه بچه نامشروع یک مادر روسپی بود که مدت کوتاهی پس از تولدش رهایش کرد.نهایتا خانواده ای دهقان او را به فرزندی پذیرفت.در سن ده سالگی به جرم دزدی دستگیر شد و بخش عمده¬ای از نوجوانی اش را در دارالتادیب بدنامی گذراند.در محاصره بزه¬کاران و محیطی مملو از بی¬رحمی و کثیفی و... با کارشاق و اجباری...اثر تادیب خانه به جای اصلاح، پایبندی اش را به زندگی بزهکارانه تقویت کرد. بعد به ارتش رفت اماخیلی زود آنجا را رها کرد. ژنه دوازده سال را به صورت خانه به دوش، دزد،خودفروش در اروپا ول گشت.مرتب زندانی می شد .در زندان نوشتن را کشف کرد. اولین شعر و رمانش را در زندان نوشت. و ای بسا اولین رویا هایش را با سویه های میل در جوار مجرمین و محکومین و زندانبانان زندان تسلی داد. نویسندگان و اندیشمندان بزرگی مانند کوکتو ، سارتر، دوبوار و...نبوغش را کشف کردند و از او حمایت نمودند. ژنه در کتابی تحت عنوان خاطرات یک دزد به تمام اتفاقاتی که در زندگی بزه کارانه اش هم رخ داده به شیوه خودش اشاره می¬کند.او گذشته¬اش را به عنوان مخزنی از امکانات زیبایی-شناسانه می دانست تا سوابقی از دردسرهای اخلاقی....
ژنه در جایی از نمایش نظارت عالیه می نویسد: "سلول های زندون پر از قصه های عجیب و غریبه...عجیب ترین قصه های دنیا."
او با استفاده از نبوغ و شرایط دهشتبار زیستی اش و البته کشوری که هنرمندان و نویسندگان اش در آن یکسره به حمایتش شتافتند، به برجسته ترین نام های دنیای تئاتر و ادبیات بدل شد .
به امید تماشای اجراهای خلاقانه و پیشرو از این گروه جوان و تلاشگر
منابع:
1-ژان ژنه،نظارت عالیه،ترجمه ایرج انور،انتشارات میلکان1395
2-خرم¬زاده اصفهانی،ستاره-کارگاه نمایش از آغاز تا پایان1348-1357،انتشارات افراز 1387
3-آستین¬ئی.کویگلی،ژان ژنه،ترجمه رضا رضایی، نشرماهی1382
4- www.britannica.com/biography/Jean-Genet
5- گاردین
6- www.enotes.com/topics/deathwatch-Jean-genet
تالار وحدت
تئاترشهر تهران
تماشاخانه ایرانشهر
پردیس تئاتر شهرزاد
تماشاخانه ملک
عمارت نوفل لوشاتو
تئاتر هامون
خانه نمایش دا
تالار مولوی
تالار حافظ
تماشاخانه سنگلج
تالار هنر
