سید ایلیا حسینی فعال هنری

درباره‌ی دروغ؛ درباره‌ی حذف؛ درباره‌ی ما

در فیلمی که همه چیز از ابتدا طبیعی به‌نظر می‌رسد—خانواده‌ها، بچه‌ها، سفر شمال، شوخی و خنده‌ها—همه چیز غیرطبیعی‌تر از هر اثر ترسناک دیگری پیش می‌رود. «درباره الی» بیش از آنکه درباره‌ی یک شخصیت غایب باشد، درباره‌ی حضوری نامرئی و عذاب‌آور است: حقیقت.

الی، شخصیتی است که حتی در زمان حضورش هم غایب است. نه او را درست می‌شناسیم، نه گذشته‌اش را، نه نیتش را. تنها چیزی که می‌دانیم، این است که او «پیشنهاد شده» تا شاید با مردی آشنا شود. و وقتی او ناپدید می‌شود، سیستم به لرزه می‌افتد؛ سیستمی که روی ظواهر و مصلحت‌گرایی بنا شده، نه اعتماد، نه صداقت، نه حتی شجاعت مواجهه ... دیدن ادامه ›› با واقعیت.

اصغر فرهادی، با مهندسی رفتاری شخصیت‌ها، جامعه‌ای می‌سازد که حتی پیش از فاجعه، در دروغ زندگی می‌کرده است. الی تنها تلنگری‌ست به بنایی که از اول ترک خورده بود. از همان لحظه‌ای که درباره‌ی وضعیت نامزدی‌اش دروغ گفته شد، از همان لحظه که تصمیم گرفته شد برایش همسر پیدا کنند بدون رضایت روشن، ما وارد قلمرو «گناه‌های کوچک مشروع» می‌شویم. اما در جهان فرهادی، هیچ گناهی کوچک نیست؛ همه‌چیز اثر دارد، چون دروغ کوچک، زمینه‌ی فروپاشی اعتماد جمعی را فراهم می‌کند.

شخصیت‌های فرهادی، از طبقه‌ای هستند که همیشه فکر می‌کنند «آدم‌های خوبی‌اند». همان‌ها که درس‌خوانده‌اند، لباس تمیز می‌پوشند، برای بچه‌هایشان نگران‌اند، و به موسیقی کلاسیک گوش می‌دهند. اما در بحران، چهره‌ی اصلی‌شان آشکار می‌شود: ناتوان از مسئولیت‌پذیری، مستأصل، و آماده‌ی فدا کردن دیگری برای حفظ نظم ظاهری. همه می‌خواهند مسئله را «جمع کنند». درباره‌ی حقیقت؟ سکوت. درباره‌ی احساسات؟ پاک‌کردن صورت مسئله. درباره‌ی مسئولیت؟ پنهان‌کردن ردپاها.

دوربینِ آرام، گفت‌وگوهای خفه، و تصمیم‌های لحظه‌ای، فضایی خلق می‌کنند که مخاطب را به کابوسی آرام می‌برد: کابوس زندگی در جامعه‌ای که حقیقت در آن تاب نمی‌آورد.

الی، نه نماد قربانی است، نه نماد زن. او نماد حقیقتِ برهم‌زننده‌ی نظم مصنوعی‌ست. او که قرار نبود «چیزی را خراب کند»، با رفتنش، پرده از پوسیدگی اخلاقی جمعی برمی‌دارد.

⸻

در نهایت، «درباره الی» فقط درباره‌ی یک زن گمشده نیست. درباره‌ی ماست. درباره‌ی اخلاق‌هایی که فقط تا لحظه‌ی بحران دوام می‌آورند. درباره‌ی وجدان‌هایی که فقط تا وقتی هزینه ندارد، بیدارند.
و درباره‌ی ترسی عمیق‌تر از هر ترور یا جنایت: ترس از حقیقتی که به نظم جعلی‌مان آسیب بزند.

«صدام»، بازتاب هذیان قدرت در آینه‌ی تقلید

در تاریکیِ تاریخ، همیشه بدل‌ها بوده‌اند. کسانی که نه قدرت داشته‌اند، نه اراده‌ای برای آن؛ فقط شباهت. این شباهت گاهی ناجی بوده، گاهی قاتل، و اغلب، مایه‌ی هزل و تراژدی همزمان. «صددام» ساخته‌ی پدرام پورامیری نیز در امتداد این خط ایستاده است. اما نه در مقام یک کمدی صرف، بلکه تلاشی است برای پرده‌برداری از منطق دروغ، از قدرتی که با تقلید، با ساختن چهره‌ای جعلی، خود را بازتولید می‌کند.

فیلم با یک ایده‌ی هوشمندانه آغاز می‌شود: مردی ساده‌دل و تهی‌دست به‌نام صلاح، تنها به‌خاطر شباهتش به صدام حسین، به درون بازی‌های امنیتی و سیاسی کشیده می‌شود. اما این شباهت فقط یک بُعد از فاجعه است؛ آن‌چه در ژرفای فیلم جریان دارد، هجو تمام‌عیار نظام‌هایی است که در نبود حقیقت، به «شبه‌چهره‌ها» پناه می‌برند؛ نظام‌هایی که از ترس سقوط، حتی در سایه‌های شبیه به قدرت هم دست می‌برند.

در بطن این کمدی سیاه، مفهوم بدل از یک ابزار نمایشی، به استعاره‌ای از سیاست بدل می‌شود: سیاستی که چهره ندارد، فقط ماسک دارد. فیلم، در این ... دیدن ادامه ›› معنا، نه‌تنها به نقد دوران صدام می‌پردازد، بلکه بازتابی است از سازوکارهایی که هنوز هم، در خاورمیانه‌ی معاصر، قدرت را با بدل‌سازی تداوم می‌بخشند. از شبه‌انقلابیونِ تلویزیونی تا سردارانِ بی‌نبرد، همه بدل‌هایی‌اند که در هیبت اقتدار قدم می‌زنند، اما حقیقت ندارند.

صلاح، شخصیت اصلی فیلم، قربانی همین نظام بدل‌سازی است؛ انسانی که نه هویت دارد، نه هدف، فقط تصویری است از یک هیولا، و همین تصویر برای بازیگران اصلی قدرت کافی‌ست. او نه علیه صدام است، نه با او؛ فقط می‌خواهد زندگی کند. اما در نهایت، همین خواست ساده هم در جهان وارونه‌ای که فیلم می‌سازد، نوعی خطر تلقی می‌شود.

در دل این روایت، ایران نیز به عنوان صحنه‌ی پنهانِ رخدادها حضور دارد. فیلم هرگز مستقیماً سراغ سیاست داخلی ایران نمی‌رود، اما با ظرافتی هوشمندانه، تلنگرهایی به مخاطب آگاه می‌زند: آیا ما نیز در جامعه‌ای زندگی نمی‌کنیم که بدل‌ها، شبه‌مقدسان، و نسخه‌های جعلی قهرمانان، بر ساحت واقعیات سایه انداخته‌اند؟ آیا ما هم شاهد حکومت‌هایی نیستیم که برای حفظ ظاهر خود، به آینه‌هایی دروغگو پناه می‌برند؟

«صددام» از دل کمدی، به تراژدی بدل می‌شود. تراژدی انسان‌هایی که خواستار سادگی‌اند، اما در جهان جعل، حتی همین خواسته نیز هویت‌زدایی می‌شود. فیلم در نهایت به یک پرسش می‌رسد: اگر چهره‌ی قدرت قابل جعل است، پس چه چیز در این جهان واقعی‌ست؟